اوضاع بوستان‌های شهر در شب؛ نورافشانی به جای نورپردازی

اوضاع بوستان‌های شهر در شب؛ نورافشانی به جای نورپردازی

حتما برایتان پیش آمده است  که شبی پس از صرف شام هوس کنید بروید در پارک نزدیک منزل قدم بزنید. نزدیک پارک که می‌شوید، می‌بینید انقدر چراغ‌های ال‌ای‌دی سفید نصب کرده‌اند که گویی در روشنایی روز به پارک آمده‌اید! خیلی‌ها را دیده‌ام که از این سبک نورافشانی و روشنایی افراط‌گونه لذت می‌برند. می‌گویند زیر نور زیاد احساس امنیت می‌کنند و پارک خوب جایی است که شب‌هایش به روشنی روز باشد. قاعدتا این افراد برای مداوای ترس از تاریکی به جایِ بیش از حد روشن کردن معابر و بوستان‌ها، باید جای دیگری به فکر درمان اصولی این ترس باشند.

این روزها در بسیاری از شهرهای بزرگ جهان، بخش زیادی از تفریحات شهرنشینان شب‌هنگام اتفاق می‌افتد و بنظر راهکار مدیران شهری در کشور خودمان، روشن بودن گوشه‌گوشه شهر است. در چنین شرایطی، همه خیابان‌ها و فضاهای شهری باید نورآرایی و نورپردازی شده باشد تا فعالیت‌های شبانه مانند روز بدون هیچ اشکالی در جریان باشد. شب‌زنده‌داری در شهرهای ایران و بویژه تهران به معنای غربی آن انجام نمی‌شود. اما به هر حال در میان انبوه نورپردازی‌های رنگارنگ شبانه، پیدا کردن گوشه‌ای امن و آرام در سکوت و تاریکی شب برای استراحت شهروندان، کیمیای گمشده‌ای است که به آن توجهی نمی‌شود. با تغییر سبک زندگی در دوران مدرن و شب‌زنده‌داری‌های بلند مدت که گاهی تا سحرگاه طول می‌کشد، می‌بینیم که ساعت خواب و بیداری صبحگاهی تا حد قابل توجهی تغییر کرده است. چنان که به دلیل عوامل محیطی، اگر خودتان هم بخواهید نمی‌توانید قبل از نیمه شب به خواب بروید. از سرو صدای خیابان‌ها که بگذریم این نور مصنوعی است که به عنوان مهم‌ترین عنصر مزاحم در یک شهر زنده از هر پنجره و روزنه‌ای وارد فضای خانه و اتاق خواب شما می‌شود. نورهای زرد و قرمز و اخیرا لیزرهای جلب توجه کننده‌ی فروشگاه‌ها گاهی بدون اجازه وارد فضای خصوصی ما می‌شود که مزاحمت‌ها و بیماری‌هایی را برای اهالی خانه به همراه دارد.

تفاوت اثر نورهای رنگارنگ

تا به حال از خود پرسیده‌اید که تفاوت نور لامپ‌ها در بیرون خانه در چیست و چرا بیشتر چراغ‌های معابر و بزرگراه‌ها به رنگ زرد و از نوع بخار سدیمی هستند؟ آیا این رنگ زرد می‌تواند در روحیه انسان در برابر رنگ سفید اثرات متفاوتی بگذارد؟

قبل از پاسخ دادن به این پرسش‌ها بهتر است بدانید وظیفه‌ تامین روشنایی معابر و بزرگراه‌ها بر عهده شرکت‌های توزیع برق و عهده‎‌دار تامین روشنایی و نورپردازی فضاهای دیگر شهری بر عهده شهرداری‌ها است.

طبق نتایج تحقیقات پژوهشگران، نور زرد معابر به دلیل ساختار چشم انسان از کیفیت بالایی برخوردار است. به این معنی که چشم انسان در زیر نورهای قرمز و زرد جزئیات بیشتری را به ثبت می‌رساند و حتی تصویر تشکیل شده در شبکیه و پیام عصبی مخابره شده ناشی از این تصویر به لوب بینایی مغز، موجب می‌شود تصویر نهایی را با عمق میدان بیشتری ببینیم. تجلی این مفهوم در سطح خیابان‌ها به این معناست که زیر تابش نوری زرد، اجسام از زمینه بهتر قابل تفکیک‌ می‌شوند و در نتیجه دقت راننده افزایش و خطر تصادفات کاهش می‎یابد. از دیگر مزایای این رنگ نور برای محیط‌های شبانه، حس آرامش و گرمی آن است. برای مثال شاید دیده باشید که در برخی رستوران‌ها از لامپ تنگستن شمعی استفاده می‌کنند یا در لابی هتل‌ها نیز داستان به همین منوال است.

اما از جنبه‌ دیگر، طیف نور زرد آسیب کمتری به زیست شبانه جانداران وارد می‌کند. امروزه در علم شهرسازی توجه به تامین روشنایی شبانه و حفظ زیستگاه حیوانات و گیاهان موضوع جدید، مهم و قابل تاملی است. گونه‌های مختلفی از حیوانات بخصوص شب‌زی‌ها و گیاهان برای بقا و تامین منبع انرژی زیستی خود به تاریکی شب احتیاج دارند و در این تاریکی است که می‌توانند به شکار و جفت‌یابی بپردازند. 

هجوم برج‌های نوری سفید به پارک‌ها و مضرات آن

متاسفانه در یکسال اخیر و با رشد صنعت تولید ال‌ای‌دی، بدون توجه به ماهیت و فلسفه شب، از چراغ‌های پارکی مجهز به این نوع منبع نوری استفاده می‌شود تا آخرین ماوای این موجودات را از آنها بگیریم. این طور که از نتایج سیاست‌های اتخاذ شده بر می‌آید، چراغ‌های پایه کوتاه در بیشتر بوستان‌های پایتخت، جای خود را به برج‌های نوری سفید رنگ داده‌اند. این سبک نورپردازی – که با توجه به روش غیر اصولی حاکم بر آن بهتر است نورافشانی لقب بگیرد – بیشتر به از سر باز کردن مشکلات و ظرایف پروژه نورپردازی پارک‌ها از سوی پیمانکار و کارفرما بر می‌آید، تاج درختان را نشانه گرفته و سر تا پای گیاه را در شرایطی که درختان باید اصولا در طی شب، تاریکی را تجربه کنند، زیر تشعشع نور چراغ قرار می‌دهند. به این صورت، نه طراح می‌تواند میزان استاندارد روشنایی معبر را تعیین کند و نه میزان جرم‌خیزی فضا مشخص می‌شود. در نتیجه به جای اینکه فراخور  فضاهای مختلف تفریحی، نورپردازی مناسبی داشته باشیم، کل سیستم از یک طیف تک نور سفید و با شدتی یکنواخت بهره می‌برد.

هجوم برجهای نوری در بوستانها-پارک نهج البلاغه

برج‌های نوری حتی موجب ایجاد گره‌های امنیتی می‌شوند. قرار‌گیری منبع روشنایی در بالای تاج درخت، سایه‌های تندی را زیر آن ایجاد کرده که به گره‌های امنیتی مشهورند. این گره‌ها که جاهای خوبی برای مخفی‌شدن مجرمان هستند، نا امنی را با خود همراه می‌آورند. نتایج مطالعات نشان می‌دهد، تکیه بر نور زیاد در نورپردازی شبانه، گاهی نتیجه معکوس داده و حس امنیت کاذب را به‌دنبال دارد. با روشنایی بی حد و مرز و کارشناسی نشده، عابران در هاله‌ای از حس امنیت قدم به خیابان می‌گذارند. غافل از اینکه مجرمان می‌توانند از شدت روشنایی و عادی جلوه‌کردن همه چیز، به نفع خود استفاده کنند و به اهداف خود برسند.

مشکلات ناشی از نورپردازی غیرعلمی

نورپردازی اصولی و متناسب هر فضا، می‌تواند حس‌های متفاوتی نیز به شهروندان القا کند. سناریوهای نورپردازی متفاوت برای مناطق بازی، رستوران و بوفه، معبر پیاده‌رو، پارکینگ و آبنما هر کدام در القای احساسات مختلف به شهروند نقش مهمی دارند. متاسفانه تک رنگ نور سفیدی که در برج‌های روشنایی برای بوستان‌ها استفاده می‌شود امکان ایجاد فضاهایی با روحیات مختلف را گرفته است و در عوض خیرگی یا چشم‌زدگی را مانند نور جوشکاری یا چراغ خودروهای مدل بالا به همراه دارد. خیرگی در پارک‌ها موجب می‌شود به جای رویت مناظر طبیعی تعداد زیادی پروژکتور چشم شما را آزار دهد. استفاده نکردن از منابع روشنایی مرتفع و استفاده از چراغ‌های سرپوش‌دار (معروف به Full cut-off) باعث کاهش این مشکل می‌شود.

از لحاظ فنی نیز، برج‌های روشنایی مشکلات متعددی دارند. بدلیل ارتفاع زیاد، دسترسی به این منابع برای تعمیر و نگهداری، تعمیرات پیشگیرانه و تعویض حباب‌های شکسته بر اثر برخورد قطرات باران، بسیار سخت و وقت‌گیر است. متاسفانه برج‌های نوری‌ که مجهز به موتور و تجهیزات جانبی هستند نیز مورد سرقت قرار گرفته و از کارایی آنها کاسته می‌شود. اکنون در تهران حدود ۱۵۰ برج نوری در خیابان‌های پایتخت وجود دارد که بیشتر آنها در منطقه سعادت آباد و بیهقی است.

بطور خلاصه بنظر می‌رسد آسان بودن این نوع نورافشانی و روشن کردن فضاهای وسیع با برج‌های نوری، باعث شده تا پیمانکار و کارفرمای نورپردازی در این فضاها، قید بررسی دقیق و مهندسی روشنایی در فضاهای عمومی را از بیخ و بن بزنند! نمود این وضع را در سال‌های اخیر می‌توان در

فضای مه آلود بوستان نهج البلاغه ناشی از استفاده بی رویه از برج های روشنایی از ارتفاعات تهران

بسیاری از بوستان‌های تازه تاسیس شهر تهران مشاهده کرد. برای نمونه بوستان نهج‌البلاغه را در نظر بگیرید: فواصل زیاد برج‌های نوری، فضایی شبیه هاله‌های سفید رنگ از غبار در شب ایجاد کرده است تا فضایی سرشار از سکوت و زیبایی برای آرامش و استراحت مردم. این گونه پارک‌ها  بیشتر به پارک چراغ‌ها و دشت لامپ‌ها شبیه هستند تا بوستانی با طراوت. زیرا می‌بینید به ازای هر درخت و بلکه چند برابر تعداد درختان، چراغ‌ها و برج‌های نوری تعبیه شده و با توجه به نکاتی که اشاره شد، خطرات زیادی بواسطه‌ آلودگی نوری ایجاد شده در این بوستان‌ها برای حیات گونه‌های گیاهی و جانوری و ساکنان خانه‌های حاشیه این بوستان ایجاد می‌کند.

پردیسان را به سرنوشت بوستان‌های دیگر گرفتار نکنید!

هفته پیش خبر واگذاری پارک پردیسان به شهرداری تهران زمزمه‌ای را بین طرفداران محیط زیست و حامیان زندگی سلامت‌محور به همراه داشت. این پارک طبیعی که بدلیل جنگلی بودن و تاکید چراغ‌های آن در معابر، از درجه‌ بکری بیشتری نسبت به مناطق همجوار برخوردار است، پناهگاه بسیاری از گونه‌های جانوری است .

با واگذاری یک باره این اراضی به شهرداری تهران، بیم آن می‌رود که برای تبدیل ظاهری سیمای آن به بوستانی مدرن و به بهانه‌ تامین امنیت، سر و کله برج‌های روشنایی پر قدرت نیز پیدا شود. محوطه بزرگ پارک پردیسان که بین چند بزرگراه محسور شده است، پناهگاه حیواناتی چون روباه قرمز، سنجاب، سمور و خارپشت گوش بلند است. همچنین قرارگیری این منطقه‌ی بکر سر راه پرندگان مهاجرت یا پرندگان بومی از جمله چک چک ابلق، مگس گیر ابلق، مگس گیر سینه سرخ، سنگ چشم استپی و سسک چیف چاف از دیگر تفاوت‌های این منطقه است.

پارک پردیسان با تمام ویژگی‌های ذکر شده نمونه بسیار مناسبی است که تا شهرداری بر خلاف دیگر پارک‌های شهر از توصیه‌های مهندسان روشنایی بهره ببرد و در دوران پس از انتصاب شهردار جدید به جای تبدیل شدن به چراغزاری شبیه بوستان نهج‌البلاغه، زمینه‌ساز احداث اولین پارک حیات وحش و آسمان تاریک برای کشور باشد و استاندارد مدرنی از نورپردازی اماکن عمومی در آن تعریف شود.

سید حامد میرزاخلیل/ کارشناس ارشد محیط‌زیست

منبع: صفحه دانش روزنامه جام جم چهارشنبه ۳ آبان ۱۳۹۶